چگونه با کودکان نابینا رفتار کنیم؟

یک نت ـ سمیه مقصودعلی: والدین به محض اینکه متوجه بارداری می شوند در امید و آرزوی فرزندی سالم هستند. تولد فرزندی معلول شوک بزرگی برای آنهاست. در این شرایط معمولا والدین ناخودآگاه رفتاری حمایتی پیش می گیرند تا بتوانند فرزندشان را سالم و مقتدر بار بیاورند، اما نتیجه در بیشتر موارد عکس آن چیزی است که والدین برای آن قدم بر می داشتند. با دکتر کتایون خوشابی، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در رابطه با فرزندپروری کودکان نابینا و کم بینا گفت و گو کردیم.

فرزندپروری کودکان نابینا چه تفاوتی با فرزندپروری کودکان بدون معلولیت های جسمی دارد؟

این کودکان به دلیل محرومیت حسی و معلولیتی که دارند نیازمند سرپرستی و مراقبت بیشتری از سوی والدین هستند اما نباید حمایت را از حد گذراند به نحوی که کودک از توانمندی های خود استفاده نکند و رشد اجتماعی اش نسبت به سنش پایین تر بیاید یا حتی مهارت هایی را که دارد به دلیل استفاده نکردن به مرور از دست بدهد.

در روند فرزندپروری، والدین این کودکان باید فرصت هایی را فراهم کنند که کودک بتواند از توانمندی های خود استفاده کند. رفتار والدین باید حتی المقدور طبیعی باشد و در عین حال که نیازهای ویژه کودک برطرف می شود با مشاهده اختلال های رفتاری با آن به موقع برخورد شود تا کودک به رغم معلولیتی که دارد زندگی تقریبا عادی ای را تجربه کند.

معمولا والدین این کودکان در امر تربیت گرفتار چه مشکل هایی می شوند؟

برخی از والدین به دلیل احساس مقصر بودن و گناهی که نسبت به معلولیت کودک دارند، کودک را به شکل ویژه بزرگ می کنند و به خواسته هایش تماما پاسخ مثبت می دهند. آنها سعی می کنند تمام مشکل ها و موانع را از جلوی پای کودک کنار بزنند اما این کار تنها باعث لوس شدن کودک خواهدشد. البته نه تنها والدین، بلکه تمام اعضای خانواده و مخصوصا پدربزرگ و مادربزرگ ممکن است در این بین مقصر باشند.

کودکان کم بینا و نابینا باید بتوانند با معلولیت خود سازگار شوند و با وجود معلولیت که دارند زندگی را به شکل حداقل نیمه مستقل تجربه کنند.

برای توانمندبار آوردن این کودکان چه می توان کرد؟

باید از ابتدای دوران کودکی روی مهارت های خودیاری کودک کار شود. والدین در کنار کار درمانگران باید به کودک کمک کنند از دیگر حواس خود استفاده کند. این کودکان معمولا حس لامسه و شنوایی قوی ای دارند و باید این حس ها را در آنها تقویت کرد.

آیا رفتار والدین در قبال کودکی که از بدو تولد نابینا بوده با کودکی که بعدها در اثر سانحه نابینا شده باید متفاوت باشد؟

کودکانی که از ابتدا کم بینا یا نابینا بوده اند دچار اختلال های عادتی بیشتری مثل سر تکان دادن هستند اما کودکانی که در اثر بیماری یا حادثه بینایی شان را از دست می دهند رفتارهای عادتی و تکراری کمتری دارند. به هر حال از لحاظ رفتاری تفاوتی وجود ندارد. مدیریت رفتار توسط والدین بسیار مهم است. یک کودک با وجود محرومیت حسی می تواند یک زندگی تقریبا عادی داشته باشد یا بیشترین محرومیت را از جامعه تجربه کند و در این میان والدین نقش اساسی را بازی می کنند.

جامعه چطور؟

به هر حال جامعه نیز اهمیت دارد و در مستقل شدن افراد معلول تاثیر قابل ملاحظه ای می گذارد. در بسیاری از کشورهای دنیا، برای افراد نابینا ساختمان ها و معابر به نحوی ساخته می شود که کمترین مشکل را داشته باشند. مثلا برای چراغ راهنمایی از سیستم های صوتی استفاده می شود تا فرد نابینا با تغییر صدا متوجه وضعیت شود.

جوامع مختلف در حال رفتن به سمت ادغام کودکان معلول با کودکان عادی هستند و به سمتی می روند که کودکان دچار محرومیت های حسی را در بطن جامعه حل کنند تا فرد در آینده زندگی مستقلی داشته باشد. در مدارس نیز این کودکان همراه با مربی سایه کنار کودکان عادی می نشینند، اما در کشور ما این تدابیر درنظر گرفته نشده است.

حافظه، شنوایی و لامسه بچه های نابینا و کم بینا را تقویت کنید

1- بیش از هر کاری در تقویت حس شنوایی و لامسه کودک بکوشید اما سایر حس ها را فراموش نکنید. کودک نابینا محیط اطرافش را با اشیای صدادار می شناسد. از اسباب بازی ها و بازی های سنتی برای تقویت حس های او استفاده کنید اما اجازه ندهید صداهای ناهنجار و خشن تمرکزش را به هم بریزد. از او بخواهید به اشیا و سطوح مختلف دست بزند تا حس لامسه اش تقویت شود. می توانید از او بخواهید روی سطوح مختلف پابرهنه راه برود و برایش از کاربرد هر سطح بگویید.

2- حافظه در کودکان نابینا و کم بینا اهمیت زیادی دارد. از کودکی تلاش کنید محیط های مختلف خانه را از زوایای مختلف به او بشناسانید. دستش را بگیرید و همراهش وارد هر اتاق شوید تا محیط اطرافش را بشناسانید. دستش را بگیرید و همراهش وارد هر اتاق شوید تا محیط اطرافش را بشناسد و در مورد تعداد اتاق ها و وسعت خانه اطلاعاتی به دست آورد. به تدریج میزان همراهی خود را با کودک کم کنید تا مستقل شود و خودش بتواند اطرافش را جستجو کند.

3- وقتی کودک تقریبا شناختی از اطرافش یافت به او کمک کنید برخی فعالیت های فیزیکی مثل قیچی کردن یا باغبانی را انجام دهد. وقتی بازی می کند، اشیای اضافه را از اطرافش دور کنید اما از انجام بازی های چند فعالیتی خودداری کنید زیرا باعث اختلال در کارکرد حس های کودکان می شود. بازی های خانوادگی که در آن حس لامسه دخیل است برای این کودکان مفید خواهد بود.

4- به او یاد دهید با دیگر کودکان بازی کند. گوشه گیری و انزواطلبی باعث می شود کودک به والدین وابسته شود و دنیا را آن گونه که هست، کشف نکند. در عین اینکه مراقبت فرزندتان هستید، اجازه دهید زندگی مستقل از شما را با تمام سختی هایی که دارد، تجربه کند.