چرا بين مجتهدان در اعلام روز عيد فطر اختلاف پيش می آيد؟

شرع اسلام در بعضي از احكام، همان گونه كه حكم را معيّن و بيان مي‌كند، موضوعات احكام و برخي از شرايط ديگر آن را نيز مشخص مي كند، مثلاً همان گونه كه روزه را واجب دانسته، زمان آن را نيز معيّن كرده كه از اذان صبح تا اذان مغرب است. علاوه بر اين در برخي از مسايل، راه دست يابي به آن موضوع را نيز مشخص كرده، مثلا  در همين مسئله ( تعيين اوّل ماه)  راه دست يابي و شناخت اوّل ماه را هم مشخص كرده و فرموده است كه با رؤيت هلال ماه، روزه رمضان آغاز مي شود و با رؤيت ماه شوال، روزه تمام مي شود و راه فهميدن آن ديدن ماه است: «صُمْ للرؤية وافطرْ للرؤية(1)».

در همين مورد اگر دو نفر عادل به ديدن ماه شهادت دهند، در حکم رؤيت است.(2) هم چنين راه هاي ديگري كه در توضيح المسائل همه مراجع آمده است.

بنابراين در شرع اسلام در تکليف روزة ماه رمضان  هم حكم و هم موضوع تعيين شده، هم راه رسيدن به آن مشخص است.

حال اگر براي شخصي (خواه مجتهد يا مقلد) از راه‌هايي که شرع مشخص کرده، اوّل ماه ثابت شد، روزه و افطار بر او واجب مي‌شود و اگر ثابت نشد، تکليفي ندارد و از اين جهت مشکلي پيش نمي‌آيد.

بنابراين، بر اساس مبنايي که بين مجتهدان پذيرفته شده، اعلام روز عيد فطر بايد بعد از رؤيت ماه شوال در غروب  آخرين روز ماه رمضان صورت گيرد تا اعلام کنند فردا اوّل ماه شوال و عيد فطر است؛ زيرا بر اساس روايت مذکور (که مورد پذيرش همه است) بايد ماه ديده شود، تا اعلام اوّل ماه شود.

اما  اين که چرا در اعلام روز عيد فطر اختلاف است، بر اساس يکي از موارد ذيل است:

1ـ براي برخي از مراجع،‌رؤيت ماه اثبات مي‌شود، مثلاً دو شاهد عادل از نمايندگان آنها در شهرهاي مختلف ماه را ببينند يا افرادي که به نظر آنها معتبر و عادل هستند، مي‌گويند ماه را ديده‌ايم. اين موجب مي‌شود که آنها روز عيد فطر و اوّل ماه را اعلام کنند.

2ـ اختلاف مبنايي در رؤيت ماه: بعضي از مراجع ديدن ماه در نيمکره زمين را براي تمام کساني که در يک نيمکره هستند، حجت مي‌دانند، مثلاً به فتواي بعضي از مراجع مانند آيات عظام: خويي، تبريزي، سيستاني و فاضل لنکراني اگر در عراق يا عربستان ماه ديده شود، براي تمام کشورهاي اسلامي خاورميانه حجت است و براي ايران نيز اثبات مي‌شود.

اما بنابر نظر برخي مراجع ديگر، ديدن ماه در يک منطقه، باعث مي‌شود براي مردم آن منطقه و يا براي مردم مناطقي که با آن منطقه هم افق هستند اوّل ماه ثابت شود.

3ـ اختلاف مبنايي در موضوع رؤيت، بدين معنا که آيا رؤيت (ديدن) بايد با چشم معمولي بدون وسائل پيشرفته مثل تلسکوپ يا دوربين باشد، يا رؤيت با اين وسائل هم اعتبار دارد؟ اخيراً تعدادي از مراجع ديدن ماه را با وسائلي از قبيل تلسکوپ و دوربين معتبر دانسته‌اند، مانند: آيات عظام، خامنه‌اي و فاضل.

4ـ باز اختلاف در موضوع رؤيت: بدين معنا که آيا تولّد ماه در سطح افق، اوّل ماه را اثبات مي‌کند يا خير؟ به نظر کارشناسان علم نجوم ، گاهي ماه متولد مي شود ، اما امکان رؤيت به دلايل علمي نيست.

بحث در اين است که آيا تولد ماه در سطح افق، اوّل ماه را اثبات مي‌کند؟ ظاهراً بعضي از علماي اهل سنّت تولد ماه را معتبر مي‌دانند، اگر چه ماه ديده نشود.

بنابراين مسئله تنها در استفاده يا عدم استفاده از ابزارها و تكنولوژي نيست، بلكه مبناي اختلاف متعدد است . حتي اين امكان وجود دارد كساني كه استفاده از تلسكوپ و ابزارهاي پيشرفته را در رؤيت ماه جايز مي دانند، در اعلام اوّل ماه اختلاف داشته باشند ، مثلا يک مرجع اعلام اوّل ماه مي کند و مرجع ديگر اعلام نمي‌کند، در حالي كه هر دو استفاده از چشم مسلح را جايز مي دانند.

1. وسائل الشيعه، باب 2، از ابواب احکام ماه رمضان، حديث 7.2 . توضيح المسائل مراجع، ج1، مسئله 1730.