تصاوير لباس پوشيدن خانم ها از قديم تا الان

در ارتفاع 261 متری بر فراز شهر تهران، موزه‌ای برپا شده که پوشش زنان ایران را در دفتر تاریخ ورق می‌زند. در طبقه سوم سازه رأس برج میلاد ـ که به موزه سکه شهرت دارد ـ بیش از 50 مدل غیرزنده را با لباس‌هایی آراسته‌اند که زمانی زنان این سرزمین بر تن می‌کردند و آن را موزه «پوشش زنان ایران در گذر زمان» نام نهاده‌اند.

به گزارش جام جم، در این موزه یا نمایشگاه، هنرمندی جوان با بررسی و پژوهش و دقت فراوان لباس هایی را طراحی و خلق کرده که هر چند سال ها پیش برتن بانوان ایرانی می درخشیده، ولی امروز نیز می تواند الگوهای مناسب و اصیل پوششی برای زنان باشد.

این موزه شامل پوشش بانوان ایران زمین از دوران باستان هزاره سوم و دوم پیش از میلاد، مادها، هخامنشیان، ساسانیان و دوران اسلامی تا به امروز و اقوام مختلف ایرانی مانند کرد​، لر​، بندری، گیلک​ و همچنین اقلیت های مذهبی چون مسیحیان و زرتشتیان است.

متفاوت بودن در پوشش

نوش آفرین داودی، طراح و آفریننده این لباس ها می گوید از کودکی دوست داشته متفاوت از دیگران لباس بپوشد و لباس های موجود در بازار توجه او را جلب نمی کرد. برای همین کم کم تلاش کرد آنچه را ​ می خواهد، خودش طراحی کند. برای عملی کردن ایده هایش در دوره های خیاطی شرکت می کند و لباس هایش را خودش می دوزد. با وجود این که دانش آموخته رشته حقوق است، رشته طراحی لباس را نیز در جهاد دانشگاهی گذرانده و همچنین در دوره های طراحی کیف و کفش شرکت داشته است.

نوش آفرین داودی اصالتا کرد مهاباد است. لباس های سنتی کردی تأثیر قابل توجهی بر او داشته، با پوشیدن این لباس ها در مراسم مختلف و بازخوردی که از دیگران می بیند، سعی می کند لباس های سنتی دیگر مناطق ایران را نیز بر تن کند. استقبال دیگران از این لباس ها تشویقش می کند ​ مدتی را صرف تحقیق و پژوهش در زمینه لباس های مختلف مناطق ایران کند. به شهرها و روستاها سرمی زند. در پژوهش هایش به پوشش زنان در طول تایخ این سرزمین علاقه مند می شود. پس از سه سال پژوهش و تلاش، مجموعه لباس هایی را طراحی و تولید می کند که شاید نمونه اش را پیش از این ندیده باشیم.

منابع پژوهشی و اسناد تاریخی

به نظر می رسد​ نخستین بار چنین ایده ای سال 1352 با کتاب «نگار زن: تاریخ مصور لباس زن در ایران» به همت توران بهرامی عملی شده و از سوی انجمن بین المللی زنان در ایران منتشر شده باشد. داودی عقیده دارد در برخی از این لباس ها دست برده شده تا زیباتر به نظر آیند، اما او تلاش کرده با مشورت کارشناسان و متخصصان تا آنجا که امکان دارد، اصالت لباس ها را حفظ کند.

کتاب «هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایران» نوشته «مهرآسا غیبی» از دیگر منابعی بود که داودی از آن برای طراحی لباس های خود بهره برده است. از دیگر منابع او می توان به کتیبه ها، مینیاتورها و آثار تاریخی اشاره کرد. 

معمولا لباس هایی که در آثار و اسناد تاریخی مانند نقش برجسته ها یا نقاشی ها و مینیاتورها به چشم می خورد، به پوشش طبقه حاکم و اشراف زمان خود تعلق دارند. به نظر می رسد بیشتر لباس هایی که داودی در این مجموعه گردآورده، از این دست است. از او می پرسم آیا تلاشی برای یافتن لباس زنان عامه در گذشته نیز کرده است؟ او اشاره می کند با وجود علاقه اش برای دانستن پوشش زنان عادی جامعه در گذشته، جز تصویر یک کنیز روی بشقابی از دوره ساسانیان، شواهد دیگری پیدا نکرده تا بر اساس آن به طراحی لباس بپردازد.

به نظر می رسد فیلم های تاریخی نیز منبع مناسبی برای طراحی این لباس ها باشد، هر چند در برخی از آنها هیچ گونه دقت و پژوهشی صورت نگرفته است. البته داودی برای طراحی لباس هایش به این فیلم ها رجوع نکرده، ولی می گوید: «طراحان لباس فیلم ها نیز به کتاب ها و اسناد روی می آورند، اما در برخی ​ فیلم ها دیده شده که لباس ها هیچ گونه قرابت تاریخی با دوره خود ندار​د.»

لباس های ایرانی بر تن مدل های چشم آبی

نکته ای که شاید کمی با لباس ها ناهمخوانی دارد، مدل های قدبلندی است با چشم های آبی و سبز که لباس ها بر تن آنها پوشانده شده است.

داودی با قبول این انتقاد اشاره می کند پس از دعوت برج میلاد از او برای برگزاری چنین نمایشگاهی، سه روز به ما فرصت دادند​ آن را شب عید آماده کنیم: «اما من از کجا می توانستم 55 مدل پیدا کنم که شبیه زنان قدیمی ایرانی باشند؟ مگر این که از قبل سفارش می دادیم ​ مجسمه هایی را به این منظور طراحی و آماده کنند. برای مثال خود من کرد مهاباد هستم. در مهاباد زن بلوند وجود ندارد و همه چهارشانه و قدبلند هستند. خود من می خواستم نمایشگاه به صورت اجرای نمایش زنده لباس باشد و کاملا طبیعی؛ چراکه از نظر پوشش اسلامی این لباس ها هیچ گونه مشکلی ندارند.»

او اشاره می کند از ابتدا هیچ برنامه ای برای برگزاری چنین نمایشگاهی نداشته و این مجموعه را به قصد مصرف شخصی خودش گردآوری کرده است. می گوید: «برخی دوستانم به من پیشنهاد دادند خارج از کشور نمایشگاهی برگزار کنم. در مراسمی از قصدم برای برگزاری چنین نمایشگاهی گفتم. مسئولان برج میلاد پیشنهاد دادند این نمایشگاه برای نخستین بار در این برج برگزار شود و من پذیرفتم. البته قرار نبود نمایش این لباس ها طولانی شود و قرار بود به صورت موقت و در عید نوروز باشد.» او اشاره می کند برخی بازدیدکنندگان با علاقه این لباس ها را نگاه می کنند، بویژه گردشگران و بازدیدکنندگان خارجی که برای آنها تازگی دارد. به باور او، این نمایشگاه اگر هر جای دیگر دنیا برگزار می شد، استقبال بیشتری از آن صورت می گرفت.

بخش دولتی و خصوصی حمایت کند

از او می پرسم آیا حمایتی از سوی نهادهای دولتی یا بخش خصوصی از این کار صورت گرفته است؟ داودی می گوید همه هزینه ها را به صورت شخصی فراهم کرده است. با وجود این، داودی از مسئولان فرهنگی کشور گلایه می کند که چرا برای تحقیق و پژوهش در چنین زمینه هایی از افراد حمایت نمی کنند: «زمانی که می خواستم درباره پوشش زنان در شهرستان ها تحقیق کنم با سازمان میراث فرهنگی تماس گرفتم ولی برای پژوهش با بروکراسی مواجه شدم. چرا برای تحقیق با پژوهشگر این گونه برخورد می شود و با قوانین دست و پا گیر او را ناامید می کنند؟ امثال من حمایت مادی نمی خواهند، بلکه به حمایت معنوی نیاز دارند. اگر در موزه ایران باستان دوستانی نداشتم که مرا یاری کنند، هیچ گاه موفق نمی شدم اطلاعاتی درباره برخی لباس های پیش از اسلام به دست آورم.»

فرهنگ بازدید از موزه

داودی از هر یک از این لباس ها یک دست بیشتر ندارد که آنها را نیز اکنون در برج میلاد به نمایش گذاشته است. او می گوید: «من لباس ها را صورتجلسه کردم که بعد از مدتی تحویل بگیرم. هنوز هیچ قراردادی برای ماندن لباس ها در برج امضا نکردیم، ولی آنها علاقه دارند لباس ها به مدت یک سال در برج به نمایش گذاشته شود. با وجود این من قصدی برای ادامه این کار ندارم، چراکه می بینم لباس ها در آنجا استهلاک می یابد و از سوی دیگر متاسفانه برخی بازدیدکنندگان هنوز فرهنگ بازدید از موزه و نمایشگاه را ندارند. در طول تعطیلات عید، من همراه چهار نفر که آنها را به هزینه شخصی خود استخدام کرده بودم، برای مراقبت از لباس ها و ارائه توضیحات به بازدیدکنندگان در برج میلاد حضور داشتیم، چراکه تابلوهای توضیحات که تهیه آن برعهده برج بود، هنوز آماده نشده بود.»

الگویی مناسب برای امروز

این روزها انتقاد می شود ​ چرا زنان ما از پوشش های بیگانه و غربی استفاده می کنند. بسیاری پاسخ می دهند که ما الگو و تنوعی در لباس های ایرانی- اسلامی نداریم و برای همین مصرف کننده به لباس های غربی که تنوع بیشتری دارد رجوع می کند. در این نمایشگاه تنوع لباس ها و زیبایی آنها نشان از فرهنگ غنی ایرانی در زمینه پوشش دارد و می تواند الگوی بسیار مناسبی برای جامعه باشد؛ لباس هایی که در عین پوشیدگی بسیار زیبا و چشمنواز است. خود داودی می گوید: «زمانی که ما چیزی برای ارائه نداشته باشیم، وضع به شکل امروز خواهد شد و دچار بی هویتی پوشش خواهیم بود در صورتی که می توانیم الگوهای فراوانی از لباس های قدیمی داشته باشیم. همین لباس هخامنشی و تیموری را من به عنوان مانتو در بیرون می پوشم.»

حجاب در ایران

بدون تردید جهان بینی و انسان شناسی هر فرهنگ و مکتب، نقش اساسی و مهمی در انتخاب نوع و کیفیت پوشش دارد. تاریخچه پوشش در ایران نیز نشان از پیوندی عمیق با حجاب، به معنای پوشش کامل و زیبایی شناسی و زیبایی دوستی می دهد. تجلیات پوشش در میان زنان ایران چنان چشمگیر است که برخی اندیشمندان و تاریخ نگاران، ایران را منبع اصلی ترویج حجاب در جهان معرفی کرده اند. یافته های پژوهشی نشان می دهد زنان ایران زمین از زمان مادها ـ که نخستین ساکنان آریایی ایران زمین بوده اند ـ حجاب کاملی شامل پیراهن بلند چین دار و شلوار تا مچ پا و چادر و شنلی بلند روی لباس ها داشته اند. این حجاب در دوران سلسله های مختلف پارس ها نیز معمول بوده است. زمان زرتشت و قبل و بعد از آن، زنان ایرانی از حجابی کامل برخوردار بوده اند. بهره گیری از این الگوها در دوران حاضر می تواند راهگشای فرهنگی مناسبی باشد.

قاجار

پیراهن های چاک دار و آستین بلند با دامن های گشاد و پرچین بلند که لبه آن با یراق و گلابتون حاشیه دوزی می شده و کمربندی طلا، نقره یا جواهرنشان به کمر می بستند.

کلات نادری

شال قرمز ابریشمین منقوش و غیرمنقوش، شال مشکی یا سفید ابریشمین ساده، کت کوتاه ابریشمی، نیم تنه ای بلندتر از کت گاه از ترمه منقوش و گاه از پشم سیاه و سرمه ای، پیراهن بلندتر از نیم تنه با طرح چاک در پهلو از ابریشم قرمز دامن یا دامن شلواری در رنگ های مختلف بسته به سلیقه افراد، از پوشش خاص زنان کرد کلات نادری است.

ترکمن

پوشاک زنان ترکمن شامل کلاهی با ابهت، پیراهنی با برش ساده، شلوار، قبا، روسری، جوراب و کفش است. لباس اصیل زنان ترکمن از جنس ابریشم و به رنگ های طبیعی و دیگر گیاهان صحرایی رنگ زاست.

کرمانج

لباس زنان کرد کرمانج در رنگ های شاد و متنوع با حاشیه هایی زیبا دوخته می شود که عمدتا شامل شلیته، کراس، یاشار (چارقد)، شیلوار، جلیقه و پاپوش است.لباس بالا تنه زنان کرمانج، کراس است که پیراهنی است ساده و بلند که پایین آن چین دار است. شیلوار، دامنی است پرچین از جنس مخمل که برای دختران، نارنجی یا زرد و برای زنان قرمز رنگ است .

بلوچستان

سربند بانوان بلوچ از پارچه یا مخمل تهیه می شود که کلاهکی شبیه نیم تاج روی آن قرار می گیرد و قسمت جلوی سربند را اغلب سکه دوزی می کنند. پیراهن زنان بلوچ معمولا از پارچه های تیره مانند مشکی خط دار است